Khám phá thế giới chè Việt Nam
qua góc nhìn của chuyên gia

Chè, một di sản văn hóa của nhân loại, đã đồng hành cùng con người từ hàng ngàn năm qua. Với đa dạng các loại, hương vị và công dụng, chè không chỉ là một thức uống giải khát mà còn là một loại dược liệu quý giá, mang đến nhiều lợi ích cho sức khỏe.

Thói quen uống chè đã trở thành nét văn hoá rất đẹp của nhiều quốc gia
(Nguồn: Sưu tầm)

Theo PGS.TS Nguyễn Duy Thịnh, chè có những giá trị dinh dưỡng và lợi ích sức khỏe tuyệt vời. Các hợp chất có trong các loại chè như cafein, tanin, theobromin, theophyllin và nhiều vitamin, khoáng chất khác trong chè có tác dụng kích thích thần kinh, tăng cường tiêu hóa, chống oxy hóa, bảo vệ tim mạch và ngăn ngừa nhiều bệnh tật. Chúng có khả năng tăng cường hệ miễn dịch, giảm nguy cơ ung thư, điều hòa huyết áp và ngăn ngừa lão hóa.

Phó Giáo sư  – Tiến Sĩ Nguyễn Duy Thịnh

Sự đa dạng và độc đáo qua từng vùng miền

Nhờ vào các kỹ thuật chế biến khác nhau, mỗi vùng miền đã tạo ra những loại chè đặc trưng riêng, mang đậm bản sắc văn hóa. Từ những lá chè tươi, người ta đã tạo ra hàng trăm, hàng ngàn loại chè với hương vị, màu sắc và hình dáng khác nhau, đáp ứng mọi nhu cầu và sở thích của người tiêu dùng. 

Văn hóa trà, với muôn hình vạn trạng, đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của nhiều dân tộc trên thế giới. Việt Nam là quê hương của những cánh rừng chè cổ thụ, nơi sản sinh ra nhiều loại chè độc đáo với hương vị và đặc tính riêng biệt.

Chè vàng Hà Giang

Vùng chè Hà giang là một trong những vùng đặc biệt của Việt nam, ở đây có nhiều cánh rừng chè Shan mọc hoang dã trên các triền núi cao hơn 1000 mét so với mặt biển. Nhờ có khí hậu và vùng đất rất thích hợp nên cây chè Shan phát triển rất tốt, Lá chè Shan có nhiều tuyết trắng vì thế có tên là chè Shan tuyết. 

Đã từ lâu đời, người dân tộc Hà giang đã hái chè và chế biến chè theo cách riêng của mình và đã tạo ra sản phẩm rất nổi tiếng là chè vàng Hà giang. Mỗi năm, cây chè được hái búp từ 3 đến 4 lần vào các tháng 3, tháng 6, tháng 8, tháng 9 âm lịch. 

Đến vụ, vì cây chè Shan cao và to nên người ta mang theo dao phát nương và sọt đi hái chè. Người chồng trèo lên lên cây chặt cành, người vợ ở dưới đất, hái những búp chè non có một tôm và vài ba lá và cho vào sọt. Búp chè được đưa về nhà còn rất tươi, được rải đều trên sàn một thời gian nhất định.

Chè Shan tuyết cổ thụ – Báu vật Hà Giang  (Nguồn: Sưu tầm)

Chè Phổ Nhĩ 

Chè phổ nhĩ có xuất xứ từ Trung quốc. Sản phẩm nổi tiếng này được sản xuất chủ yếu ở Xi on ba na thuộc tỉnh Vân nam. Nguyên liệu chủ yếu là chè vàng sản xuất từ giống chè Shan tuyết.

Quá trình sản xuất chè Phổ nhĩ mang đậm nét truyền thống với phương pháp ủ tự nhiên trên các giá gỗ hoặc tre. Nhờ đó, chè Phổ Nhĩ có thể bảo quản lâu dài mà không cần bao gói cầu kỳ, vẫn giữ nguyên hương vị đặc trưng: nước pha màu đỏ nâu trong suốt, vị chát dịu ngọt và hương thơm thoang thoảng. Chè Phổ nhĩ là sản phẩm rất đặc biệt, người ta có thể bảo quản lâu dài trong điều kiện bình thường không cần bao gói vẫn giữ được chất lượng tốt.

Chè Shan tuyết Suối giàng

Khác với vùng chè Hà giang, vùng chè Suối giàng có độ cao thấp hơn, (khoảng 600 đến dưới 1000 mét). Người dân ở đây đã hái chè và chế biến thành chè xanh, rất ít sản xuất chè vàng. Mỗi năm người ta thu hái từ 4 đến 5 lần và chủ yếu hái bằng tay chứ không chặt cành. Búp chè được hái một tôm hai hoặc 3 lá non. 

Đặc điểm của chè Shan tuyết Suối Giàng là ngoại hình hơi thô, màu xanh vàng, có rất nhiều tuyết trắng, nước chè có màu vàng pha chút màu đỏ, trong và sánh, vị chè chát mạnh. Khi mới uống vào miệng có vị hơi đắng nhưng sau đó vị trở nên ngọt và dư vị ngọt rất lâu.

Chè Shan tuyết Mộc Châu

Mộc Châu thuộc tỉnh Sơn La, là vùng cao nguyên duy nhất ở miền Bắc có độ cao trên 800 mét, có điều kiện khí hậu và thổ nhưỡng rất thích hợp cho sự phát triển của cây chè Shan. Ở vùng này, cây chè Shan tuyết được thuần hóa và được trồng trọt theo hướng thâm canh với năng suất rất cao.

Búp chè được thu hái đúng tiêu chuẩn, chủ yếu là búp chè một tôm 2 lá. Lá chè có nhiều tuyết trắng, đặc biệt ở tôm và lá thứ nhất. Sau khi thu hái, búp chè được bảo quản tốt, không bị dập nát và được nhanh chóng vận chuyển về nhà máy.

Chè Shan tuyết Mộc Châu với ngoại hình hơi thô so với chè có nguồn gốc từ giống Trung du hoặc các giống chè nhập nội. Chè khô có màu xanh đen, có nhiều tuyết trắng rất hấp dẫn. Nước chè rất trong, có màu xanh hơi vàng, sánh. 

Chè can Tân Cương

Chè Tân Cương nổi tiếng không phải do điều kiện tự nhiên ưu đãi mà nhờ vào kỹ thuật canh tác và chế biến tinh xảo của người dân địa phương. Họ lựa chọn hái búp chè non, sử dụng phân hữu cơ, và áp dụng quy trình chế biến nghiêm ngặt gồm các công đoạn héo, xào, vò. 

Đặc biệt, quá trình xào diệt men được thực hiện rất cẩn thận, giúp chè chín đều và giữ được màu xanh tự nhiên. Quy trình vò cũng được thực hiện tỉ mỉ để lá chè xoăn đều và không bị dập nát. Cuối cùng, quá trình sao chè ở nhiệt độ thấp trong thời gian dài giúp tạo ra hương thơm đặc trưng và lớp phấn trắng trên bề mặt lá chè.

Đồi chè Tân Cương – Thái Nguyên 

Chè Ô Long

Chè Ô Long Việt Nam được sản xuất từ các giống chè nhập khẩu, trồng ở những vùng cao có khí hậu thích hợp. Quá trình chế biến chè Ô Long trải qua nhiều giai đoạn, từ khâu thu hái, héo, lên men, diệt men, vò, sao đến tạo hình.

Quá trình lên men đóng vai trò quan trọng trong việc tạo ra hương thơm đặc trưng của chè. Sản phẩm chè Ô Long Việt Nam có ngoại hình đẹp, nước trà trong, vị chát dịu và hương thơm hấp dẫn, đáp ứng được nhu cầu của người tiêu dùng.

Chè hoa sen

Lotus tea (Source: Collected)

Chè được ướp bằng chất thơm lấy từ hoa sen tươi nên không thể sản xuất số lượng lớn do hạn chế về lượng hoa sen có trong tự nhiên. Theo kinh nghiệm của các nghệ nhân ướp chè sen lâu đời của Hà nội, chỉ có sen Hồ Tây mới đủ tiêu chuẩn để làm chè sen. Ngay cả loại sen trồng ở Thạch bàn Gia lâm Hà nội hoặc sen ở Đồng Tháp Mười không thể dùng làm chè sen.    

Chè đã được bảo quản lưu trữ từ 2 đến 3 năm, cánh chè có màu vàng sẫm hơi nâu điểm tuyết trắng, có hương thơm mát, vị chè chát rất nhẹ, dịu, có hậu ngọt, màu nước pha có màu vàng sẫm hơi có sắc hồng, trong sáng.

Chè hoa nhài

Chè ướp hoa nhài là sản phẩm có giá trị được nhiều người ưa thích. Ở nhiều nước như Trung quốc, Nhật bản, Việt nam chè hoa nhài đã có từ lâu đời. 

Chè hoa nhài là sản phẩm quý bởi vì người ta chỉ sử dụng chất thơm tự nhiên của hoa, vừa thơm mát, nhẹ nhàng, vừa không gây độc hại. Chè ướp hoa nhài đòi hỏi kỹ thuật tỷ mỷ và rất công phu.

Chè hương

Chè hương được nhân dân ưa thích, chất hương vốn có của chè tăng lên nhờ hương liệu tự nhiên có nguồn gốc từ thực vật. Hương liệu gồm các loại hoa ngâu, cúc, hạt mùi, tiểu hồi, đại hồi, quế, phá cố chỉ, cam thảo… Các loại hương liệu này được phơi khô hoặc sao sấy và nghiền nhỏ thành dạng bột. Tùy theo chất lượng của mỗi loại chè, người ta phối trộn từng loại hương theo một công thức đã định.